Opowieść Miłosza o pewnym zdarzeniu, które utwierdziło go w przekonaniu, że człowiek jest tajemnicą i zawsze niezależnie od okoliczności może zachować swoje światło 

W ostatnim eseju "Bałtowie" w książce "Zniewolony umysł" Miłosz tłumaczy dlaczego mimo sympatii nowej prosowieckiej władzy zdecydował się na bezdomność i emigrację. Pisze o tajemniczym, prominentnym przyjacielu, który uważał, że poszukiwacze prawdy są pajacami i reakcjonistami. Człowiek ten sądził, że ci którzy cierpią w nowym ustroju i są przedmiotem aresztowań i deportacji to sami sobie winni głupcy - niezdolni zrozumieć nowych praw rozwoju.
Miłosz nie ukrywa, że kusiła go perspektywa pracy w odbudowanej Warszawie. Być może przeprowadziłby marksistowskie badania nad historią Anglii szesnastego  wieku, zostałby profesorem. Od czasu do czasu wydałby wiersze zgodne z linią Partii i podobnie jak przyjaciel miałby dostęp do licznych profitów i pięknych wydań klasyków, drukowanych w Moskwie. Czemu więc nie przystał do zwycięzców i emigrując zawiódł przyjaciela. 

Sam Miłosz dziwił się swojej decyzji. Pisze, że gdyby potrafił do końca wyjaśnić jej motywy byłby mędrcem i mógłby słusznie zostać nauczycielem filozofów. Uważa, że decyzja ta mogła być podyktowana wspomnieniem pewnego zdarzenia, które opisuje tak:

"W moich wędrówkach w początkach drugiej wojny światowej zdarzyło mi się, co prawda na bardzo krótko, być w Związku Sowieckim. Czekałem na pociąg na stacji jednego z wielkich miast Ukrainy. Był to olbrzymi gmach. Ściany były pokryte portretami i transparentami niewymownej brzydoty. Gęsty tłum w kożuchach, mundurach, czapach z uszami i wełnianych chustkach zapełniał każdą wolną przestrzeń i rozgniatał grubą warstwę błota na posadzkach. Marmurowe schody pełne były śpiących nędzarzy; ich nagie nogi wyglądały z łachmanów, chociaż była to zima. Z góry nad nimi głośniki ryczały propagandowe hasła. Przechodząc zatrzymałem się nagle czymś tknięty. Pod ścianą umieściła się rodzina chłopów: mąż, żona i dwoje dzieci. Siedzieli na koszykach i tobołach. Żona karmiła młodsze dziecko, mąż o ciemnej pomarszczonej twarzy, z opadającymi czarnymi wąsami, nalewał herbatę z czajnika do kubka i podawał starszemu synowi. Mówili ze sobą przyciszonymi głosami po polsku. Patrzyłem na nich długo i nagle poczułem, że łzy płyną mi po policzkach. I to, że własnie na nich zwróciłem uwagę w tłumie, i moje gwałtowne wzruszenie były spowodowane ich zupełną innością. Była to ludzka rodzina, jak wyspa w tłumie, któremu czegoś brakowało do zwyczajnego małego człowieczeństwa. Gest ręki nalewającej herbatę, uważne, delikatne podanie kubka dziecku, troskliwe słowa, które raczej odgadywałem z ruchu ust, ich odosobnienie, ich prywatność w tłumie - oto co mną wstrząsnęło. Zrozumiałem wtedy na sekundę coś, co znowu zaraz uciekło."

P.S. Na tę piękną opowieść zwrócił mi uwagę syn. Dzięki Darku za wakacyjne długie Polaków rozmowy.